Teknolojik ürünlere olan merak ve değiştirme sıklığı ile oluşan milyonlarca ton elektronik atık (e-atık/e-çöp) hem çevreyi ve insan sağlığını ciddi anlamda tehdit ediyor. Türkiye’de yıllık 500 bin ton elektronik atık meydana geliyor ve bunun sadece yüzde 1’i (5 bin ton) geri dönüştürülebiliyor.
Birçok gelişmiş ülkede elektronik atıkların çöpe atılması yasaklanırken üreticilerle koordineli olarak yasalar çıkarılıyor. Türkiye’de ise Atık Elektronik Ekipmanlar yönetmeliği ise Çevre Bakanlığı’nın isteksizliği ve üreticilerin de baskıları nedeniyle sürekli geciktiriliyor. Yönetmeliğin 2016’ya kadar ertelenmesi planlanırken bu süre içinde Türkiye’deki e-atık oranının da 3’e katlanması bekleniyor. Aşırı miktarda kurşun içeren e-atıklar merkezi sinir sistemi, kan ve böbreklerde hasara neden oluyor.
Türkiye’nin ilk elektronik atık geri dönüşüm tesisi Exitcom Recycling’in Genel Müdürü Murat Ilgar dünya genelinde elektronik atığın 30 ile 50 milyon ton arasında olduğunu ancak bunun 2 milyon tonunun toplandığını belirterek Türkiye’de elektronik atık tehlikesinin pek bilinmediğini, bunun dikkat edilmesi gerekilen özel atıklar sınıfında olduğunu vurguladı.
Bugün doğaya salınan e-atığın yüzde 25’inin soğutucular ve buzdolaplarından oluştuğuna dikkat çeken Ilgar, “Bunların içerisindeki gazlar direkt havaya karışıyor. Bunun 1 gramı 10 bin kat egzozdan daha tehlikeli. Bir buzdolabının köpük kısmında 300 gram gaz, motor kısmında yağın içinde yaklaşık 150 gram gaz var. Bunları almak satmak ticaretini yapmak parçalamak özel tesis gerektiriyor. Küçük bir tesis kurmanın maliyeti bile 3-4 milyon Avro’yu buluyor. Türkiye’de böyle tesislerin kurulması sübvanse edilmediği için, bu tür ürünler genellikle hurdacılara gidiyor. Hurdacılar da bu ürünleri alıp parçalıyor, gazı ise direkt çevreye salıyor” dedi.
Atıkların yüzde 25’inin monitörlerden oluştuğunu anlatan Ilgar’a göre her monitör tüpünün ara camında da 2 kilogramlık kurşun bulunuyor. 9 tane TV tüpü 1 milyon metreküp suyu kirletiyor.
Özel bilgiler hurdacıların elinde
Bilgi güvenliği konusunun çok önemli olduğunu ancak Türkiye’de bu konuda yeterli bilincin oluşmadığını ifade eden Murat Ilgar, elektronik atıkların ilgili firmaya teslimi yapıldıktan sonra takibinin yapılmadığını bunun da çok tehlikeli olduğunu anlattı. Birçok bankanın ve özel kuruluşun önemli ve kişisel bilgilerinin eski bilgisayar, fotokopi makineleri ile hurdacıların eline geçtiğini vurgulayan Ilgar, “İstihbarat örgütlerinin bu tür özel kurumların elektronik atıklarını hurdacılardan topladığını duyuyoruz. Bu çok hassas bir konu” dedi. Dünyada data güvenliği denen bir olay olduğunu, bilgilerin özel bir programla silindikten sonra kırıcılarla tekrar kullanılmaz hale getirildiğini ifade eden Ilgar, “Özel bilgilerin hard disklerden silinmesi özel uzman ekiple ve özel programlarla yapılabilir. Bu bilgiler art niyetli insanların eline geçtiği zaman bilgilerinizi internette veya başka ortamlarda görebilirsiniz” diye konuştu.
Elektronik atığın katı atığa oranının yüzde 1 olduğunu, 5 yıl içinde bunun yüzde 3’e çıkacağını kaydeden Ilgar, “Avrupa Birliği’nin 2005’te yaptığı araştırmaya göre 8 milyonluk elektronik atıktan 2.2 milyon tonuna geri dönüşüm yapılıyor. 2011 hedefleri 10 milyondan 5.5 milyon tona çıkmak. Avrupa’da yönetmeliğin çıktığı 2006’dan itibaren Yunanistan’da bin tondan 40 bin tonlara, Fransa’da 10 bin tondan 300 bin tonlara çıktığı görünüyor” açıklamasını yaptı.
Tehlikenin farkında değiliz
Yapılan araştırmalara göre Türkiye’de yıllık kişi başına 4.5 kilogram e-atık düşüyor. Bu e-atıkların yüzde 85’i hâlâ yurttaşların evlerinde, kasalarında bulunuyor. Uzmanlara göre yurttaşların çoğunluğu evindeki tehlikenin farkında olmadan yıllarca bu zehirli atıklarla birlikte yaşıyor.
Bugün dünyada en fazla e-çöpü ABD üretiyor. Yılda 3.3 milyon ton e-çöp üreten ABD bunun yüzde 80’ini Asya’daki azgelişmiş ülkelere gönderip oralarda imha ediyor. Amerika’nın çöp miktarının yüzde 2’sini temsil eden e-atık, zehirli atıkların yüzde 70’ini oluşturuyor. Aşırı miktarda kurşun içeren e-atıklar merkezi sinir sistemi, kan ve böbreklerde hasara neden oluyor. Dünya çapında 50 milyon cep telefonundan sadece yüzde 10’u geri dönüştürülüyor. Geri kalanı ise doğaya salınarak çevreyi zehirliyor. Avrupa Birliği 1990’larda çöplüklere e-atık atılmasını yasakladı ve yasalar e-atıkların sorumlusunu üreticiler olarak gösteriyor.
Gelişmiş ülkeler kendi yasalarından kaçarak e-atıklarının büyük kısmını Çin, Hindistan, Kenya gibi ülkelere gönderiyorlar. Technavio tarafından yürütülen araştırmaya göre, dünyada “e-atık yönetimi”nin 2010-2014 döneminde yüzde 9.2 oranında büyümesi bekleniyor. Kuzey Amerika, EMEA ve Asya Pasifik’e odaklanan rapora göre, elektronik cihazlar toksinleri önemli bir çevre sorunu haline geldi..