Devlet Denetleme Kurulu, santrallardaki yolsuzluk yöntemlerini tek tek tespit etti.
Devlet Denetleme Kurulu (DDK), bankacılık sektöründekine benzer hortumlamanın elektrik sektöründe yap-işlet-devret (YİD), yap-işlet (Yİ) ve işletme hakkı devri (İHD) projeleriyle yaşandığını ortaya çıkardı. DDK, Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer'in talimatıyla başlattığı incelemeyi sonuçlandırdı. Hazırlanan rapora göre elektrikteki hortumlamada çeşitli yöntemler kullanılıyor. Bunlar arasında, yatırım tutarını olduğundan yüksek göstererek bunun elektrik tarifelerine yansıtılması, sözleşmelerde sonradan devletin zararına değişiklik yapılarak her seferinde elektrik satış tarifesinin yükseltilmesi, alınmayan enerjiye ödeme gibi yöntemlerin ağırlıklı olarak kullanılması geliyor. Raporda şu noktalara dikkat çekildi:
PROJELER ÖZENSİZ HAZIRLANDI: YİD projeleri, yönetmeliğe aykırı, özensiz ve yüzeysel biçimde hazırlandı. Yapılabilirlik raporları esas alınarak uygun bulundu. Bazılarında yapılabilirlik raporu bile alınmadı. Enerji Bakanlığı verilmeyen raporları şirketlerden istemediği gibi, eksik bilgi içeren raporları denetlemedi.
Raporlar hazırlanırken gerçek bir finansman planı hazırlanmadı. Finans kuruluşlarının niyet mektuplarıyla yetinildi. Teklif edilen kredi faizi ve masrafların gerçekliği ise tartışmalı. Bazı projelerde gerçekleşen faiz oranları, yapılabilirlik raporlarında belirtilenden düşük. Yatırım tutarları konusunda, hemen bütün uygulamalarda doğruluğu araştırılmadan şirketlerin bildirimlerine itibar edildi.
Bazı projelerde yatırım tutarları şirketler tarafından hiç bildirilmedi; buna karşın, nasıl saptandığı belirsiz enerji fiyat teklifleri, bakanlıkça kabul edilerek sözleşme imzalandı. Gerçek miktarının üzerinde bildirilen yatırım tutarları, yüksek elektrik tarifelerinin en önemli nedenini oluşturdu.
PROJE TUTARININ YÜZDE 80'İ DİĞER HARCAMA: Teşvik uygulamalarından ve yatırım indiriminden yararlandığı için vergi ödemesi söz konusu olmayan şirketlerin maliyet hesaplarında vergi kalemleri yer aldı. 552 milyon dolar tutarlı bir projede, 160 milyon dolar etüt-proje harcaması bildirildi. Proje tutarının yüzde 80'ini 'diğer harcamalar'da gösteren örnek bulundu. Özkaynağın ve projenin iç kârlılık oranlarında da şirket bildirimleriyle yetinildi. Bildirimler Enerji Bakanlığı'nca denetlenmedi. İç kârlılık oranlarının şirketler tarafından düşük gösterildiği, yapılan hesaplamalardan anlaşıldı. Gerçekleşen kredi kullanımları ve özkaynak tahsisleri, yapılabilirlik raporlarında ve sözleşmelerde bildirilen özkaynak/kredi oranlarına uymuyor. Özkaynak bildirildiğinden düşük.
ÖZKAYNAĞI BİR YILDA GERİ ALAN VAR: Uluslararası ölçütlere göre 20 yıllık sözleşmede iç kârlılığın, özkaynak geri dönüşünü 6-7 yılda sağlayacak oranda olması gerekirken, incelenen projelerde yatırımcıların işletmenin ilk yıllarında öz kaynağı geri alabildikleri örneklere rastlandı. Sözleşmeler sonradan defalarca değiştirildi. Böylelikle projelerin toplam yatırım tutarları artırıldı, elektrik satış tarifeleri yükseltildi, işletme süreleri uzatıldı. Üretim maliyetini azaltıcı etkisi olan düzenlemeler, vergi yükündeki azalmalar, fiyatlara yansıtılmadı.
ESKALASYON SOYGUNU: Eskalasyon hesaplamalarında ticari gerçeklerle bağdaşmayan uygulamalar yapıldı. Böylelikle şimdiye kadar üç doğalgaz santralında 60 milyon dolar fazladan ödeme yapıldı. Ödemeler artarak sürecek. Bazı doğalgaz projelerinde yatırım tutarları eskalasyonlu fiyatlar üzerinden bildirildi. Sonra bunlara yeniden eskalasyon uygulanarak, yatırım tutarları gerçek dışı biçimde yükseltildi. Ortakların, bazı şirketlere yürürlükteki faizleri birkaç kat aşan oranda kredi açmış gösterildiği örnekler bulundu. Elektrik üretmek için kurulan bir şirket, yakındaki yerleşim bölgesine santralın yan ürünü olarak ısı satışı yapmak üzere kurduğu ek tesis giderlerini maliyete yansıttı.
ALINMAYAN ELEKTRİĞE ÖDEME YAPILIYOR: Doğalgaz santrallarında BOTAŞ'ın zamanında gaz sağlama yükümlülüğünü yerine getirememesinden dolayı Elektrik Enerjisi Fonu (EEF) kaynaklarından dört santrala 125 milyon 897 bin 420 dolar ödeme yapıldı. Sis ve iletim hatlarının yetersizliği, ürettikleri elektriğin zamanında teslim alınamaması nedeniyle aynı santrallara yine EEF kaynaklarından 4 milyon 518 bin 891 dolar daha ödendi.
SU AKIMI ÖLÇÜLMEDEN KURULAN SANTRALA ÖDEME: Pek çok hidroelektrik santralının su akımları gerçekçi saptanmadı. Sözleşmeler, kısa süreli gözlemlere dayalı, gerçekleşmesi olanaksız su akım değerlerinden imzalandı. Ve öngörülen enerji üretimleri gerçekleşmedi, üretim düşüklüğü riskini şirketlerin üstlenmediği yedi HES projesinde, kamu kaynaklarından 2002 sonuna kadar 35 milyon 107 bin 370 dolar ödeme yapıldı. Ödemelerin 26 milyon 396 bin 202 dolarlık bölümü aynı HES'e yapıldı. 'Kredi' adı altındaki bu ödemeler enerji fiyatlarına yansıtıldı.
Santrallarda yapılmayan usulsüzlük kalmadı
Kurulun, yap-işlet-devret, yap-işlet ve işletme hakkı devri modeliyle işletilen santrallarda, kamu zararına yol açan uygulamalara ilişkin saptamaları şöyle:
Trakya Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı: Yatırım dönemi için yüksek eskalasyon kabul edildi. Erken üretim tarifesinde sabit kapasite için de ödeme yapılması öngörüldü. Aynı nitelikteki Uni-Mar Santralı için belirlenenden 220 milyon dolar fazla devir alma bedeli belirlendi. Yatırım maliyeti, finansman yapısı, fon akış programı, iç kârlılık bilinmeksizin sözleşme imzalandı.
Uni-Mar Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı: Yönetmeliğe uygun fizibilite raporu alınmaksızın ve maliyeti bilinmeksizin yapımına karar verildi. Nasıl hesaplandığı bilinmeyen tarife kabul edildi. Yatırım tutarına, yatırımla ilgisi olmayan 50 milyon dolar eklenerek, elektrik satış tarifesinin yüksek tutulmasına neden olundu. Santral ısı sarfiyatı tekliften yüksek kabul edildi.
Gebze-Dilovası Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı: Fizibilite raporunda teklif edilen toplam yatırım tutarı kontrol edilmediği gibi gerekçesiz imtiyaz sözleşmesinden daha yüksek miktar kabul edildi. Fizibilite raporu incelenmedi, iç kârlılık oranı ile ilgili TEAŞ ve DPT uyarıları doğrultusunda yeniden hesaplama yapmaksızın şirketin bildirdiği değerlerin doğru kabulü sonucu yüksek iç kârlılık oranına sahip projenin yapımına karar verildi. Otoprodüktör santralından alınan atık ısı için otoprodüktör santralın gaz maliyeti yerine daha yüksek olan YİD santralı gaz maliyeti dikkate alındı.
Esenyurt Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı: Yatırım tutarı bilinmeksizin sözleşme imzalandı, yatırım tutarına mükerrer eskalasyon uygulanması kabul edildi. Santral tipinin değişmesinden ötürü verimin artması nedeniyle gaz enerji fiyatı azaltılacağı yerde artırılarak fazla ödemeye yol açıldı. Yatırım döneminde yüksek eskalasyon oranı kabul edildi, erken üretim tarifesinde sabit kapasite için ödeme yapıldı. Santralın ısı sarfiyatı fizibilite raporunda verilenden yüksek kabul edildi, devir alma fiyatı aynı nitelikte yeni tesis maliyetinin de üzerinde belirlendi. Isı satışına yönelik yatırım harcaması santral maliyetine katılmadı