Sümerbank Kayseri Yerleşkesi Mutlaka Korunmalıdır!
1935 tarihli Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası ve Lojmanları, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin ilk kamu yatırımıdır. Bu özelliğinden dolayı da, 1999 yılında -özelleştirilmek yerine- kamulaştırılarak Erciyes Üniversitesi’ne devredilmiştir. 2003 sonunda ise, tarihi “anıt” olarak tescillenerek koruma altına alınmıştır. Ancak, tescil kararının alındığı günden bu yana peşi sıra itiraz davaları açılarak karar bozulmak istenmektedir.
Sümerbank Kayseri Yerleşkesi, en azından hukuki olarak koruma altında diye sevinirken, 2005 yılının son aylarında Erciyes Üniversitesi Rektörlüğü, Sümerbank Yerleşkesi’nin Dış Lojmanlarından bir kısmını -1935 tarihli Dış Usta Evlerinin hepsi ve 1942 tarihli Dış Vazife Evlerinin Emniyet Müdürlüğü Hizmet binasının bulunduğu ada içinde olan kısmı- Kayseri Emniyet Müdürlüğü’ne devretmiştir. Emniyet Müdürlüğü ise ilk olarak, tescilli lojmanların çamaşırhanelerini “güvenlik sorunu oluşturuyor” bahanesi ile yıkmıştır. Şubat başında ise, Dış İşleri Bakanımız Abdullah Gül’ün de katıldığı bir ödül töreni sonrasında, Erciyes Üniversitesi Rektörlüğü ve Kayseri Büyükşehir Belediyesi arasında, yerleşkenin belediye devrini ve 600 yataklı bir araştırma hastanesi yapılmasını içeren bir protokol anlaşması imzalanmıştır.
Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Neden Önemlidir?
Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, Birinci Beş Yıllık Sanayileşme Planı(1930) kapsamında Sovyetler Birliği'nden alınan 8,5 Milyon Türk Liralık krediyle kurulmuştur. Temelleri, 20 Mayıs 1934'de dönemin Başbakanı İsmet İnönü tarafından atılmış ve inşası 16,5 ayda tamamlanarak 16 Eylül 1935'de hizmete açılmıştır. Sovyetler Birliği’nde tasarlanan yapılar, betonarme ve yığma karma teknikle inşa edilmiştir. Halk tipi, ucuz pamuklu kumaş üretmek için kurulan Sümerbank Kayseri Fabrikası, İşletme(34.262 m2), Müdüriyet(462m2), Tamirhane ve Elektrik santrali gibi işletmeye yardımcı binalar (yaklaşık 4000m2), depolar ve sosyal tesislerin oluşturduğu 218.000m2’si kapalı toplam 922.500 ‘lik oturuma sahiptir. Hizmete açıldığı yıllarda, 2100 işçi ile 155 memur çalıştırmıştır.
Türkiye'de sanayileşme hareketini başlatan, devlet tarafından yapılmış ilk tesis olan Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, yapıldığı dönem ve konumu itibariyle, büyük bir devrimin eseridir. Yapılış amacı, ekonomik ve sosyal işlevi, Türkiye Cumhuriyeti'nin uluslaşma çabalarıyla doğrudan ilgilidir. Bundan dolayı tesis, sadece Kayseri merkezli değil, o dönemde oluşturulmaya çalışılan ‘modern’ Türkiye hakkında genel bir değerlendirme olanağı sağlamaktadır.
Elektrik Santrali
Tesis, sadece bir sanayi yapısı değil, ardında "modernleşme" hareketinin tetiklendiği kentsel ölçekte bir düzenleme olarak değerlendirilmelidir. Türkiye Cumhuriyeti Devleti, modernleşme hedefi için, 'Batılı' bir kent kurmuştur. Fabrika ve lojmanları bu ‘modern’ ütopyanın somutlaştırılmış halidir. Tesis, o dönemde büyük bir gurur kaynağı olmuştur. Dolayısıyla ‘modern’ olma ideali, toplumsal ülkü haline dönüştürmüştür.
Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, toplumun Batılılaştırılmasında etkili olmuştur. Başta lojmanları olmak üzere tüm mekanları, kentin mimari ve sosyal kültürünü yeninden tanımlamış; mekansal ve kültürel bir devrim gerçekleştirmiştir. Bundan dolayı Sümerbank Bez Fabrikası’nın, Kayseri kent kültürü için önemli bir mekansal “eşik” tanımladığı öne sürülebilir.
Tesis, kentsel mekanına olduğu kadar, ekonominin gelişimine de katkıda bulunmuştur. Fabrika, işçisini çalıştırmaya başlamadan önce eğitmiş, onlara “zanaat" kazandırmış ve işlerinde uzman bireyler yetiştirmiştir. Bu bireyler, fabrikadaki çalışma sürelerinin ardından, özel girişimleri ile yeni tesisler kurmuş ve başta Kayseri kenti olmak üzere tüm yurdun ekonomik gelişimine katkıda bulunmuşlardır.
Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, aynı zamanda toplum düzenini de etkilemiştir. 'Batılı' bir kent merkezinde bulunabilecek eğitimden, barınmaya her tür sosyal donatıyı içeren mekanlar, hem Sümerbank Yerleşkesi içinde yaşayanların hem de kentin sosyalleşmesini sağlamıştır. Fabrikada çalışmak için farklı yerlerden gelen herkes, ortak “çağdaşlaşma” hedefi için bir araya gelmiş; yaşam ritüellerini, 'modern' ülkülerle güncelleştirmişlerdir.
İnşa edildiği dönemde hem mekansal hem de kültürel olarak bir devrim özelliği taşıyan tesis, zaman içinde Kayseri kent kimliğinin önemli bir ögesine dönüşmüştür. Özetle, Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, çağdaşlaşma arayışında olan bir toplumun, kendini yönetenler tarafından kurgulanan -yeni- 'modern' kimliğin, içselleştirmesi ve yeni ilerleme geleneğinin benimsemesini sağlamıştır.
Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Lojmanları Neden Önemlidir?
Türkiye Cumhuriyeti Devleti tarafından, sanayileşme hedefiyle kurulan ilk fabrika Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası kadar, lojmanları da dönemin çağdaşlaşma yaklaşımını yansıtan önemli bir kaynaktır. Bundan dolayı çevresiyle birlikte lojmanlar, o dönem Türkiye’sindeki ‘modern’ kimlik arayışının, en önemli mekansal yansımalarıdır.
1935-1945 yılları arasında işletme binaları ile birlikte inşa edilen Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Lojmanları’nı sadece, bir sanayi tesisinin “sosyal konut” uygulamaları olarak değerlendirmek yetersizdir. Devlet, lojmanlar özelinde, -o dönemde- ulaşmaya “Batılı” ülke kentlerinin birinin bir örneğini inşa etmiştir. 1930’lar Türkiye’si için bir ilk olan lojmanlar, aynı zamanda ülkenin ilk toplu konut uygulaması olarak da değerlendirebilir.
Bakım Atölyesi
Lojmanlar, sosyal donatılarıyla birlikte Kayseri kentinin -aynı zamanda yeni ülkenin de- mimari hafızası için mekansal bir devrim tanımlar; Konutlar, ‘modern’ bireyin içinde gerçekleştireceği işlevin gerektirdiği büyüklüğe sahip mekanlardan oluşmuştur. Lojmanları oluşturan konut bloklarının düzenlemeleri ise, kentin ilk şehircilik uygulamasıdır. Bu özelliğinin yanı sıra özellikle işçi ailelerinin kullandığı konut bloklarının arasındaki alanlar düzenlenerek ufak çaplı birer tarım arazisine dönüştürülmüştür. Bu, o dönemde, köylerinden gelen bir çok işçi ailelerin, kente ve 'modern' yaşamına alıştırmasında bir geçiş eylemi olarak değerlendirilebilir. Böylece, bu konutları kullananlar, 'yer' le olan ilişkilerini koparmadan, yeni yerleşimlerini deneyimlemişlerdir. Bu durum, “Batı”da benzer örneklerine bir eleştiri olarak geliştirilen, yaşanan 'yer'e ve çevresindeki tüm canlılara yabancılaşmanın, Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Lojmanları özelinde oluşmamasını sağlamıştır.
Lojmanlar aynı zamanda, çevresini de şekillendirmiştir. 1950’li yılların başından 1971’e kadar, fabrikada çalışanların kurduğu kooperatifler ile, işletme çevresinde üretilen konutlara bir örnek olmuşlardır. Günümüzde, Yeni Mahalle, İkiyüz Evler, Bebek olarak bilinen mahalleleri kurmuştur.
Sümerbank Kayseri Yerleşkesi Neden Korunmalıdır?
Bir kenti yaşamak, kültürü ile bütünleşmeyi ve içeriğini oluşturan her değeri içselleştirmeyi gerektirir. Kenti oluşturan mimari ögeler ise bu içselleştirme sürecinin mekansal deneyim aktarım merkezleridir. Bu bağlamda, Cumhuriyet’in ilanının ardından kentin yeniden kurgulanmasını sağlamış olan Sümerbank Yerleşkesi, Kayseri kent kültürüne dahil olmak için deneyimlenmesi gereken önemli mekanlardan birisidir.
Sümerbank Yerleşkesi, işletme binaları, sosyal tesisleri ve lojmanları ile ayrılmaz bir bütündür. Konumu ya da günümüzdeki yıpranmış fiziksel durumu ise, burada yapılmak istenenleri hiçbir biçimde haklı çıkaramaz. Yerleşkeyi var eden değerler, zamanın yıpranmışlığı ile yapılar üzerinde oluşmuş bozulmalardan çok daha önemlidir.
Elbette, korumak sadece basit anlamda restore ederek; onararak, anlamsız ve kullanılmayan, anlamsız boşluklar yaratmak anlamına gelemez. Önemli olan, 'Modern' Türkiye'nin kurulmasında önemli rol oynamış, Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası ve Lojmanları’nın yıpranmışlıklarını giderilerek kentin yaşamına dahil edilmelidir. Bu aslında, -başta Kayseri’de yaşayan- herkesin “çağdaş” bir kentli olarak, yaşadığı kentin tarihi ile yüzleşmesi; Sümerbank Yerleşkesi ve benzeri anıtları, onlarla mekansal paylaşımlar kurarak onurlandırmasıdır.
Yüksek Mimar
Öğr. Gör., Erciyes Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü
buraka@erciyes.edu.tr