Orada Kimse Var mı?

17 Ağustos 1999 tarihinde meydana gelen Kocaeli depreminin ardından her enkazın başında duyulan soruydu: “Orada kimse var mı?”

Sabaha karşı, 03:02’de ve 7,4 şiddetinde gerçekleşen deprem, 45 saniye sürerek, merkez üssü Kocaeli’nin Gölcük ilçesi olmasına rağmen ülkenin büyük kesiminde hissedilmiş ve yakın çevresindeki yerleşim yerlerinde yıkımlara ve can kayıplarına neden olmuştur. Yaşanan 45 saniyelik felaketten sonra, birçok can ağır betonlar altında bu cümleyi duymayı beklemiş, bazıları duyabilmiş, bazılarına ise bu ses hiç ulaşamamıştır.

Kocaeli, Yalova, Adapazarı ve kısmen İstanbul'u da etkileyerek, özellikle kentsel yerleşmelerde önemli hasarlara neden olan depremin yol açtığı yıkımın en önemli muhataplarından biri, kente göçle gelen düşük gelirli gruplar olmuştur. Türkiye’nin kentsel gelişmesinin kırılma noktalarından biri olan ve 1950’li yıllardan itibaren izlenen sanayileşme politikaları ve sermaye birikim süreci, nüfusun mekânda yeniden dağılmasına ve büyük kentlere doğru göçün artmasına neden olmuştur. Yaşanan yoğunluklu göç karşısında devletin kentsel alanlara sınırlı müdahalesi, kentleşme sürecinin daha fazla yerel toplulukların inisiyatifine bırakılması ile sonuçlanmış ve kentin yeni sahipleri, konut sorununu kendi imkânları ile çözmek zorunda kalmışlardır. Bulunan çözüm ise kendi konutlarını, yani gecekondularını yapmaları şeklinde olmuş [i] ve bu dönemlerde ortaya çıkan gecekondular zamanla ilçe ölçeğinde büyüyerek ve apartmanlaşarak, işgal edilmiş yerleşim yerlerinden düşük ve orta gelirli sınıf için standart yerleşim alanlarına dönüşmüştür.[ii]

Türkiye’nin diğer bölgelerinde olduğu gibi Marmara Bölgesi’nin de yaşadığı bu tür kentsel gelişme modeli, Marmara Depremi’nde yalnızca Kocaeli’de, 35.839 konut ve 5.478 işyerinin ağır hasar alıp yıkılmasına neden olmuştur.[iii] Resmi rakamlara göre yaklaşık 15 bin kişinin hayatını yitirdiği, 30 binden fazla kişinin yaralandığı deprem, bölge insanı üzerinde fiziksel etkilerin yanı sıra psikolojik etkiler de yaratmış ve depremzedelerin zihinsel, duygusal, fiziksel ve sosyal olarak verdiği tepkilerin temelinde barındıkları konutları kaybetme korkusunun olduğu belirlenmiştir.

Depremden sonra barınma

Kocaeli ilinde depremde çok sayıda konutun yıkılması ve ağır hasar görmesi sonucu, barınma sorunu öncelikli çözüm getirilmesi gereken konuların başında gelmiş ve deprem sonrası bölgenin yeniden yapılanması için yürütülecek faaliyetlerin sorumluluğu Bayındırlık ve İskân Bakanlığı’na verilmiştir. Bakanlık, ortaya çıkan konut sorunu için kısmen kendi evini yapana para yardımı yapılması ile ağırlıklı olarak devlet eliyle konut üretilerek kullanıcılara verilmesi doğrultusunda bir yaklaşım benimsemiştir. Öncelikle hak sahipliğinin belirlenmesi yapılmış ve depremden önce evi olup da depremde evleri yıkılanlar, birinci derecede hak sahibi sayılmıştır. Bakanlık tarafından, deprem sonrasında mağdur olmuş hak sahiplerinin yerleşmesi amacıyla 27 ayrı alanda kalıcı deprem konutları üretilmiş ve depremzedeler bu konutlara yerleştirilmiştir. Ancak evi olmayan ve deprem bölgesinde kiracı konumunda yaşayanların sayısına ilişkin bilgiler olmadığı için, Bakanlık tarafından onların kalıcı konut sorunlarının nasıl çözüleceğine ilişkin herhangi bir politika geliştirilmemiştir. Bu nedenle hak sahibi olmayanların sayıları ve o bölgede neden ikamet ettikleri konusunda bilgilere sahip olunmadığından deprem bölgesinde yaşayanların tümünün ihtiyaçlarının Bakanlık tarafından dikkate alındığını söylemek zordur.[iv]

Arızlı ve acıların puanlanması

Arızlı Irak Kızılay konutları, Bakanlığın üretmiş olduğu kalıcı deprem konutlarının dışında, Irak devletinin vermiş olduğu şartlı hibe ile yapılan konutlardır. Irak Kızılay’ının yardım bedelini devretme şartlarından biri, yardımın depremzedelere konut yapımı için kullanılması olup, konutların yapım aşamasında kimlere dağıtılacağı konusunda karar verilememiştir. Valilik yaptığı çalışmalar sonucunda konutların, depremde can kaybı olan, Kocaeli ilinde oturan ve yasalara göre hak sahibi olmayan kiracılara, yani depremden önce kiracı olduğu için deprem konutlarından ev almaya hakkı olmayan depremzedelere tahsis edilmesine karar vermiştir; ama sorun bununla bitmemiş, hak sahibi olmayanlar arasında eleme yapmak için puanlama sistemi getirilmiştir. Gazetelere ilan vererek evler için başvuru toplayan valilik en çok can kaybı olandan en az can kaybı olana doğru sıralama yaparak evleri başvuruda bulunan depremzedelere dağıtmıştır; yani konutlarda yaşayanların söylemiyle acılarını puanlamışlardır:
“3 ay içerisinde gazetelere ilanlar verildi. Puanlama sistemi orda başlıyor. Birinci derecede yakınını kaybetmiş olmak ve Kocaeli’nde kaybetmiş olmak. En az içimizde 2 ile 17 ölüsü olan insanlar yaşamakta ve ben çok iyi biliyorum ki kimsesi kalmamış tek başına yaşamını sürdürmeye çalışan insanlar var. Birinci dereceden yakın, anne, baba, kardeş, çocuk yani birinci dereceden yakın, öbür türlüsü zaten elemeler yapıldı biz oraya alınırken muazzam elemelerden geçtik. Yedeklere düşenler oldu. Birinci dereceden yakın olmayanlara hayır dendi. Anne, baba, kardeş olmalı dendi yani böyle bir şartı vardı. Bunun adına da o zaman puanlama sistemi dediler yani acıları puanladılar” (Çisem Uğur, 09.01.2010).