Mekke'de Konaklama Kompleksi / Uluslararası Mimarî ve Kentsel Tasarım Proje Yarışması Birincilik Ödülü

Mimarî Tasarım: Cem ilhan, Bünyamin Derman, Tülin Hadi, Dilek Topuz Derman

Danışman: Sevinç Hadi

Mekke’nin korunabilmiş geleneksel mahallelerinde gördüğümüz mimarî miras, bu kente ait kültür ve yaşam tarzının fiziksel bir manifestosudur. Yoğun kent dokusu, iç içe geçmiş mahalleler bu şehrin hem bir çöl yerleşimi, hem de islam kenti olarak kaynaşmış ikili kimliğini vurgular. Yapılar ve yapı gruplarının oluşturduğu mahalleler, insanların biraraya gelebileceği mekânlar, gölgeli sokaklar oluşturur. Bu oluşum halkın günlük yaşantısının geçtiği fiziksel ortamı tanımlar.

Mekke’nin ziyaretçi sayısının özellikle Hac zamanı artması, buna karşılık şehrin topografik karakterinin büyümeye yönelik hareketleri sınırlaması burada yüksek yoğunluklu yapılaşmaları kaçınılmaz kılmaktadır. Bu nedenle konaklama problemini çözmeye yönelik çağdaş anlayışta yerleşim modelleri elde etmek amacı yla bir fikir projesi yarışması açılmıştır. Yarışmacılardan, verilen arsada uygulanacak bu yerleşim biriminde birçok farklı problemi dikkate almaları beklenmiştir. Özellikle kompleks ve kent merkezi (Al-Haram) arasındaki toplu ulaşım ilişkilerini çözmeleri, Mekke’ye ilişkin iklimsel verileri dikkate almaları, mekânsal açıdan farklı gereksinimlere yanıt verebilecek esnek, çağdaş çözümler üretmeleri istenmiştir.

Önerilen proje, Mekke’nin yukarıda tanımlanan tarihsel kimliğini yeniden yorumlayan, bu kimliğin şehirsel karakterini proje arsasına taşıyan bir tasarımdır. Projenin ana hedefleri arasında, günümüzde islam şehirlerinde yaşanan kimliksizlik problemine çağdaş bir alternatif model sunmak da yer almaktadır. Yarışma arsasını çevreleyen komşu binaların kendine özgü bir karakteri yoktur. Yaklaşık 200.000 m2 olan yarışma alanı taşıt yolları ile her yönden sınırlanmış, adeta kopmuştur. Bu nedenle öneri yapı grupları mevcut yapılarla doğrudan organik bir ilişki içine girmemiştir. Temel fikir, program gereği yüksek bir yoğunluk gerektiren konaklama blokları ile güneyde tasarlanan park arasında bir buluşma mekânı yaratmaktır (Şekil 1).

Bu mekân bütün konukların ulaşabilecekleri, onları yönlendirebilecek bir yaya promenadıdır. Promenad, kompleks ile Mekke arasındaki toplu taşıma noktasını, ziyaretçilerin alışveriş mekânlarını, dinlenme, sağlık merkezi gibi birimleri barındırır. Mekke’ nin sıcak ve kuru iklimi, doğal iklimlendirme ve gölgelik alanların sağlanmasına özellikle önem verilmesini şart koşar. Bu nedenle projedeki genel mekânlar ve ana promenad haifif ve yarı ışık geçirgen bir örtüyle kaplıdır (Şekil 2). Örtüyü oluşturan modüler çadır elemanları gün içinde sürekli gölgelik alanlar sağlar, güneş ışığının süzülerek kamusal mekânları aydınlatmasına izin verir.

Yarışma şartnamesinde prototip bir mahalle biriminin tasarlanması ve bu mahallenin arsa bütününde tekrarlanabilir nitelikte olması istenmiştir. Öneri proje konaklama birimlerinin biraraya geldiği mahallelerden oluşmaktadır. Bu mahalleler insan ölçeğinde konforlu bir iklim ortamı oluştururlar. Bina gruplarının yan yana gelişleri, birbirlerine göre konumlandırılışları, günün büyük bölümünde gölgede kalan sokakların oluşmasını sağlar (Şekil 3). Böylelikle bina dış duvarlarında ısı birikimi önlenmiş olur. Yapıların dış cepheleri ikinci bir katmanla doğrudan güneş ışığı almaktan korunmuştur (Şekil 4).

Bu ikinci katman bütün duvar boyunca süreklilik gösteren, ışığın iç mekânlara kontrollü bir şekilde girmesine izin veren, mahremiyet sağlayan güneş kırıcılardır. Kafes elemanlar dış mekânın algılanmasını sağlarken doğal havalandırmayı da gerçekleştirir. Konaklama birimleri arasında belli katlar rüzgâr akımını sağlayacak şekilde boş bırakılmıştır (Şekil 5). Bu mekânlar hacıların biraraya gelip buluştukları ve ibadet ettikleri sofalardır. Yüksek bloklar bütün çevrenin algılanabildiği panoramik teraslara sahiptir. Bu teraslar egemen rüzgâra göre yönlendirilmiş kulelere sahiptir. Rüzgâr kuleleri hava akımını bina içlerine yönlendirir, iç mekânlarda bir serinlik etkisi oluşmasına katkıda bulunur (Şekil 6).

Yapıların sıkışık konumları, blokları birbirine bağlayan duvarlar, küçük ara mekânlar oluşturur. Bu konumlanış rüzgâr akımının kontrollü bir şekilde düşürülmesini ve istenen hacimlere yönlendirilmesini sağlar. Açık sofalar ve teraslar bu mekânları serinleten ve yaşam kalitesini yükseltecek bir bitki örtüsüne sahiptir. 

Ziyaretçilerin amacı, Mekke’nin kutsal mekânlarını görmek, bu mekânlara en kolay şekilde ulaşmaktır. Bu istek toplu taşıma araçlarıyla sağlanacaktır. Bu nedenle konukların büyük bir kısmının arsa ve şehir merkezi ile bağlantısı, bodrum kotunda tasarlanan otobüs ve elektrikli tren terminali ile sağlanacaktır (Şekil 7-8). Buraya ulaşan ziyaretçiler üzeri yarı örtülü konuk kabul mekânına, oradan da genel kullanım alanlarına (alışveriş, yemek yeme, ibadet, dinlenme, sağlık vb.) ulaşırlar. Çökük bir mekân çevresine yerleştirilen bütün bu hacimler, buraya ilk kez gelen bir ziyaretçinin herhangi bir noktadan kolaylıkla algılayabileceği şekilde konumlandırılmıştır.

Yerleşim alanında yaya ve taşıt kesişimi yoktur. Taşıt ulaşımı toplu taşıma ağırlıklıdır. Arsaya taşıt girişleri doğrudan bodrum katındadır. Buradan her ünitenin bulunduğu yere asansör ve merdiven bağlantısı vardır. Ziyaretçiler günlük yaşamlarında genel kullanım alanlarına veya konakladıkları birimlere tanımlanmış yaya yolları ile ulaşırlar.

Yoğun yapı blokları ile tepe arasında kalan, arsanın güney kısmı boyunca uzayan alanın kotu yer yer düşürülmüştür. Böylelikle bir vadiye dönüşen ana promenad, etkin genel kullanım alanları ile yoğun bir karşılaşma mekânı, bir ferahlama alanıdır. Bu mekân daha az yoğun olan, ikinci derecedeki sokaklara bağlanır. Daha sonra bunlarla kesişen, daha dar yaya mekânlarına, küçük avlulara son olarak da konaklanan birimlerin kapılarına varılır.

Aslında getirilen düzenleme bu coğrafyada yüzyıllardır tekrarlanmış olan bir ritüelin yeniden yorumlanmasıdır: şehir sakininin ortak yaşantı mekânlarından kendi konakladığı mahalle ve birime doğru yol alışı, giderek artan bir mahremiyeti hissetmesi, buna bağlı olarak sosyal etkileşim düzeyinde de bir azalmayı yaşaması. Görsel yönlendirmeyi ise komplekse ait büyük caminin aynı zamanda su kulesi olan minaresi, rüzgâr kuleleri ve arsayı çevreleyen uzaktaki tepeler sağlayacaktır.

Yarışma Jürisi:

Dr. Cemil Akbar Dr. Yasser Balila Dr. François Vigier Dr. Tarık Ali Faddak Jaffar Touqan Dr. Abdulhamid ibrahim

Jüri Raporu

Yarışmacı problemin çözümünde yalın bir yaklaşım sergilemiştir. Üst ölçekte alınan kararlar, arsanın genel organizasyonunu yönlendirmiştir. Bu yaklaşım, genel organizasyon ve sirkülasyona, kalabalık insan gruplarının yönlendirilebilmesini sağlamıştır. İslam ve Arap kentinin geleneksel dokusu büyük bir duyarlılıkla yeniden yorumlanarak çağdaş yerleşim grupları geliştirilmiştir. Kamusal ve özel mekânların net bir şekilde ayrılmış, geleneksel kent formları farklı bir yaklaşımla yeniden yorumlanmıştır. Böylece çevreye belirgin bir kalite getiren farklı iç ve dış mekânlar ortaya çıkmıştır. Daha küçük ölçekte, konaklama birimleri net bir yorumla organize edilmiştir. Bu yaklaşım, belli zaman ve koşullarda aşırı kalabalıklaşacak olan yerleşimin kullanılımını oldukça kolaylaştırmıştır. Konut tipolojileri, programın ana hedeflerinden olan, "yılın farklı zamanlarında farklı gereksinimlere yanıt verebilme" koşulunu yanıtlamıştır. Proje bunu, mekânların özgün ve düzeyli bir şekilde detaylandırılması ve mahremiyete karşı gösterdiği duyarlılıkla gerçekleştirmiştir. Bütün bunların ötesinde, çözümün yalınlığı ve ifade ediliş biçimi, Hac ritüelinin yalınlığı ile de örtüşmüştür...

Değerlendirme Ölçütleri

• Genel olarak 100 bin hacıyı kısa süreli dönemlerde barındıracak bir yerleşimin projelendirilmesi, alışılmış konut tasarımında karşılaşılanların ötesinde bir takım problemler içermektedir. Hac sırasında kompleks, esas olarak şehre gelen hacıların kısa süreli barınma gereksinimlerini karşılayacaktır. Diğer zamanlarda ise farklı grupların kısa ve uzun süreli konaklama gereksinimlerine yanıt verecektir. Bunlar ise Mekke’ye Umre ziyareti gibi nedenlerle gelen kişiler, gruplar ve ailelerdir.

• Farklı kullanıcıların gereksinimlerini karşılamak esnek bir tasarım anlayışını zorunlu kılmaktadır. Hac zamanındaki yoğun kullanım dönemi ile diğer konaklama dönemlerindeki değişimlere kendini uyarlayabilen bir yaklaşım şarttır.

• Gerek arsa bütününde gerekse konaklama birimlerinde başarılı bir çözümün ön koşulu olarak net bir dolaşım şeması aranmıştır. Ziyaretçiler, özellikle Hac zamanında kaldıkları odadan, toplu ulaşım araçlarına kadar katedecekleri yolu kolaylıkla bulabilmelidirler. Bu kolaylık gittikleri kutsal mekânlardan kaldıkları mahalle birimlerine dönüşleri sırasında da sağlanmalıdır. İster arsa dışındaki toplu taşıma araçlarına ulaşım, ister genel abdesthane vb. mekânların kullanımı olsun, bu noktalardaki bekleme zamanları en aza indirilmelidir.

• Yoğun ziyaret zamanlarda fazla kalabalıklaşmanın olması kaçınılmazdır. Yine de, mahremiyet için uygun koşulların yaratılması gereklidir. Başarılı bir tasarım farklı ölçeklerde buna fırsat veren çözümler üretmelidir: toplu uyuma mekânlarında yatakların yerleştiriliş biçimi, wc-lavabolara ulaşım olanakları, ibadet etmeye, yalnız kalmaya uygun rahat ve sessiz iç ve dış mekânlar yaratılmalıdır.

• Doğal iklimlendirme, güneş ışığının akılcı bir şekilde kontrolü ve kullanımı önemlidir. Yapay soğutma ve havalandırmanın gerekliliği her ne kadar kaçınılmazsa da, özellikle yoğun kullanım dönemlerinde enerji tüketiminden tasarruf yapmak doğru olacaktır.

• Jüri dış mekân kullanımına özel bir önem vermiştir. iyi bir çözümde, yoğun kullanım zamanlarında yayaların yönlendirilmesi, kalabalık grupların mekânı kullanımının ele alınış biçimi aranmıştır.

YAPI 223