Tarihsel Dönemeçte proje Yarışmaları / Metin Aygün

Mimari proje yarışmaları yıllardır mimarlık camiasının tartışılan temel konularından biri olmuştur. Siyasi ve toplumsal gelişmelere paralel olarak, gerek mimarlık pratiği, gerekse proje yarışmaları dönemsel olarak önemli değişikliklere uğramıştır. Tarihsel olarak birkaç farklı dönem belirlenebilir: Cumhuriyetin kurulmasından sonra 1930'larda başlayan, II. Dünya Savaşı sonrası yeni kurumsal değişikliklerin hayata geçmesiyle sonuçlanan dönem; 1950'lerde başlayan 12 Eylül 1980'de biten ve 1980'lerden bugüne gelen dönemler ülkede ekonomik, toplumsal ve siyasi alanlarda radikal dönüşümlerin gerçekleştiği kırılma noktalan olarak ele alınabilir. Ülkemiz bugünlerde yeni bir tarihsel sürece adım atmaktadır. AB ile bütünleşme çerçevesinde, ekonomik ve siyasi uyum çalışmaları mimarlık pratiklerini de derinden etkilemektedir. Mimarlık, proje yarışmaları ve mimarlık uygulamalarında, ulusal katılımların kısıtlı olduğu, genellikle yabancı mimarların etkin olduğu dönemlerden, üniversite sayısının arttığı ve buna bağlı olarak ulusal yarışmaların ağırlık kazandığı dönemlere evrilmiştir. Cumhuriyet döneminin ilk yıllarından 50'li yıllara kadar, yeni kumlan devletin prestij binaları genellikle yabancı mimarlar tarafından tasarlanmıştır. Proje yarışmalarında da bu eğilim devam etmiştir. 1950'li yıllar ülkede, diğer kurumlardaki değişikliklere paralel olarak meslek Odalarının da kurulduğu dönemdir. Mimarlar Odası'nın kurulması proje yarışmalarının kurumsallaşmasına önemli katkı sağlamıştır. 1961 Anayasası'yla gelişen demokratikleşme süreçlerine paralel olarak meslek Odaları ve üniversitelerin etkinliği artmış, planlama kavramı DPT vb. yeni kurumların oluşturulmasıyla ülkenin gündemine girmiştir. Bölge planlama, şehir planlama disiplinleri etkinlik kazanmaya başlamıştır. Daha önce mimarlığın konusu olan kentsel planlama ve tasarım çok disiplinli hale gelmiştir. '60 ve 70'li yıllar kentsel sorunların ağırlık kazandığı ve turizm kavramının gelişmeye başladığı dönemlerdir. Kalkınma planlarının ciddiyetle uygulanmaya çalışıldığı bu dönemlerde, kamu planlama ve yatırım hizmetlerini Bayındırlık Bakanlığı bünyesinde toplamıştır. Bayındırlık Bakanlığı proje yarışmalarında da belirleyici rol oynamıştır. İmar Planı çalışmalarının yanısıra Güney Antalya, Turizm Bölgesi, İzmit Fuar Alanı, Pamucak Turizm Bölgesi vb. kentsel planlama çalışmaları da yarışma konusu olmuştur Mimarı proje yarışmaları kamunun proje elde etme sürecinde, ihalelerin yanında, önemli bir yöntem olarak yer almıştır. Bayındırlık Bakanlığı ve Mimarlar Odası zaman zaman kesintiye uğrasa da gerek proje hizmetleri şartnameleri, yarışmalar yönetmelikleri vb. yasal düzenlemeler ve gerekse jüri oluşturma kriterleri, kolokyum gibi yöntemlerle proje yarışmalarının örgütlenmesinde etkin olmuşlar, göreceli olarak bir istikrar sağlamışlardır. Proje yarışmalarının mimari proje elde etme sürecinde etkin olarak yer alması, mimarlık ortamında ciddi eleştirilere neden olmuştur. Yarışmaların belirli mimarların katılabil-diği, jüri oluşunun rotasyon yöntemiyle belirlendiği ve mimarlık camiasının küçük bir bölümünü temsil ettiği, j dolayısıyla yarışmaların yeni yaklaşım ve fikirlerin ortaya çıkmasına imkân vermediği sık sık dile getirilmiştir 1980 ülke tarihinde önemli bir kırılmaya neden olmuştur. Demokrasinin askıya alındığı, sendikalar, meslek kuruluşları ve üniversitelerin etkinliklerinin ortadan kaldırıldığı bu dönem, tüm alanlarda olduğu gibi mimarlık ortamı- j nı da derinden etkilemiştir. Geçmiş yıllarda kamu ve meslek kuruluşunun birlikte oluşturdukları birikim sekteye uğramıştır. İthal ikameci kalkınma modelinin terk edilmesi, planlı kalkınma stratejisinin bir kenara bırakılması, yatırım politikalarında radikal değişikliklere neden olmuştur. 1984 yılında imar planı yetkilerinin belediyelere devredilmesiyle sonuçlanan süreçte kentsel planlama, mimarlık ve mimarlık yarışmaları da ciddi bir meşruiyet kriziyle karşılaşmıştır. Bayındırlık Bakanlığı jüri oluşturma yetkisini doğrudan kendisi kullanarak yarışma sürecini, meslek ortamına tamamıyla kapatmıştır. Mimari proje yarışmaları ve mimari uygulamalarda, mimarların meslek örgütü ve mimarlık camiası etkisizleştirilmiştir. Toplumsal kararlan halkın, sivil toplum örgütlerinin, üniversitelerin ve meslek örgütlerinin etkin katılımını engelleyen 1982 Anayasası'yla şekillenen anti-demokratik yapılanma halen etkinliğini sürdürmektedir. Zaman zaman Mimarlar Odası'nın çabaları göreceli kazanımlar sağladıysa da, proje yarışmaları '60 ve 70'li yıllarda var olan meşruiyetini ihya edememiştir. 2000'ler Türkiyesi değişen dünya koşullarında siyasi, toplumsal yapılanmasını yeniden düzenleme sürecine girmiştir. AB'ye katılım çerçevesinde somutlanan bu süreç, 60'lardakine benzer yeniden bir demokrasi hamlesini gündeme getirmiş ve ülkede tüm kurumlan derinden etkilemeye başlamıştır. Bu tarihsel dönemeçte mimarlık ortamı, meslek sorunlarını tüm yönleriyle yemden tartışmak durumundadır. Değişimin temel niteliği, demokrasi ve insan hakları çerçevesinde, yerelin ve sivil toplumun etkinliğinin artması ve toplumsal kararlara katılımın özendirilmesi olarak özetlenebilir. Mimari proje yarışmaları süreci, bu yeniden yapılanmanın temel niteliklerine uygun olarak, mekâna dair tüm düşüncelerin yer alabileceği, mimari pratiğin çağdaş gelişmelerle değişen niteliklerinin tartı-şılabildiği, meslek alanının tüm dinamiklerinin katılımını teşvik eden bir platforma dönüştürülmelidir. * Bu makale, Mimarlık dergisinin 320. sayısı için hazırlanan 'yarışmalar' dosyasında yayınlandı.