Ali Saim Ülgen’in Arşivi Ve Koruma Politikalarımız

Araştırmacı, mimar ve restoratör Ali Saim Ülgen’in dünyasından yola çıkarak 1960 öncesi Türkiye’sinde kültür varlıklarının durumu ve dönemin restorasyon çalışmaları hakkında bir kesit sunmayı amaçlayan SALT’ın dördüncü Açık Arşiv sergisi “Modern Türkiye’nin Osmanlı Mirasını Keşfi: Ali Saim Ülgen Arşivi” adıyla 8 Şubat günü açıldı.

Türkiye’nin ilk restoratör mimarlarından olan Ülgen (1913-1963), yalnızca Türkiye’de değil, Libya, Kudüs ve Bağdat gibi kentlerde yüzlerce restorasyon yapmış; eski eserleri belgelemek amacıyla yapı fotoğrafları, gazete kupürleri, makaleler gibi çeşitli malzemeler toplamış, üretmiş ve daha sonra yazacağı kitaplar için zengin bir altyapı oluşturmuş. Ancak hazırlık aşamasındaki birçok eserini tamamlamaya ömrü yetmemiş. Meraklı bir araştırmacı ve akademisyen olarak topladığı malzeme ailesi tarafından saklanmış.

SALT,  bu malzemeyi toplumun ilgisine ve araştırmacıların bilgisine açan serginin açılışını 8 Şubat’ta “Ali Saim Ülgen Ve Sonrası: Türkiye’de Koruma, Restorasyon Ve Mimarlık Tarihi” başlıklı bir konferansla yaptı. SALT Galata’da düzenlenen konferans, Ülgen’in kitapları, çizimleri, restorasyon çalışmaları ve arşiv kayıtları temelinde düzenlendi. Ülgen’in faaliyet gösterdiği dönemden bu yana ülkedeki mimarlık tarihi, koruma politikaları ve restorasyon pratiklerinin değerlendirildiği konferansta, bu alanlardaki mevcut sorunlar da tartışmaya açıldı.

Ülgen’in seyahatleri esnasında, uzun yıllar çalıştığı Vakıflar Genel Müdürlüğü’ndeki idari unvanlarının yanısıra, meraklı araştırmacılığı ve akademisyen kimliğiyle topladığı ve ailesi tarafından korunan arşiv (çok sayıda yazılı ve görsel belge, kültür varlıklarına dair eşsiz bir kaynak teşkil ediyor ve yeni restorasyon projeleri için önemli bir bilimsel veri oluşturuyor) önce Mimarlık Vakfı’na teslim edilerek ilk tasnif gerçekleştirilmiş. 2012 yılında ise SALT Araştırma’ya aktarılan arşiv üzerinde daha detaylı bir tasnif çalışması, dijitalleştirme ve kataloglama çalışmalarına başlanmış. Açılış konuşmalarını Suha Ülgen, Mimarlık Vakfı’ndan Yaşar Marulyalı ve SALT Araştırma ve Programlar Yöneticisi Vasıf Kortun’un yaptığı konferansta Kortun bu arşiv çalışmasının Mimarlık Vakfı ve SALT ortak çalışması olarak görülebileceğini belirtti. Kortun, SALT’ın kapalı bir kasa ya da kale olmadığının altını çizerek bu tarz arşivlerin korunurken aslında kamudan da korunduğu gibi bir yanlış algının olduğunu ancak SALT’ın kesinlikle bu arşivi kamunun her türlü yararlanabileceği hale getirerek dijitalleştireceğini ve uzaktan kullanıma dahi açılacağını vurguladı.

SALT Araştırma’da Mimarlık ve Tasarım Arşivi sorumlusu olarak çalışan Aslı Can Üner  “Ali Saim Ülgen Arşivi: Kültürel Mirası Belgelemek” başlıklıkonuşmasına arşivin ne denli büyük olduğunu aktararak başladı. Şu ana kadar arşivin daha yarısının tarandığını ancak şu haliyle, yaklaşık 2500 Pafta, 11.000 fotoğraf ve çok sayıda kitap, belge ve belgeye ulaştıklarının bilgisini verdi. Öncelikle Ülgen’in yaşamı boyunca Türk kültürel mirası ve kökenlerini korumak adına biriktirdiği fotoğraf, broşür, makale ve gazete kupürleri ile ürettiği rölöve ve krokiler gibi çok çeşitli malzemenin olduğundan bahseden Üner bir Cumhuriyet aydını olarak Ülgen’in mimar, yazar, öğretim görevlisi, restoratör, gezgin gibi farklı kimliklerinden söz etti.

“Türkiye’de Mimarlık Tarihi Yazımı ve Ali Saim Ülgen”
Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ahmet Ersoy “Türkiye’de Mimarlık Tarihi Yazımı ve Ali Saim Ülgen”başlıklı sunumunda, tamamlanmış veya taslak halindeki kitap, makale ve tebliğ metni gibi malzemeler ile Ülgen’in çalışma ve derslerinde kullandığı notlar üzerinden, 1930’lardan 1960’lara uzanan idari ve akademik kariyerinde biçimlendirdiği mimarlık tarihi yaklaşımı hakkında bir değerlendirme yaptı. Ayrıca arşivin büyüklüğü sebebiyle daha tamamen değerlendirilemediğini ve bu noktada arşiv sergisinin “işlenmemiş arşiv sergisi” olarak tanımlanabileceğini ifade etti.

“Ali Saim Ülgen Çizimleri ile Mimar Sinan Yapıları”
Başkent Üniversitesi’nden Prof. Dr. Filiz Yenişehirlioğlu “Ali Saim Ülgen Çizimleri ile Mimar Sinan Yapıları” başlıklı konuşmasında, Türk Tarih Kurumu’nun (TTK) Mimar Sinan’ın yapılarını belirlemek için başlattığı proje kapsamında, tarihçi Rıfkı Melul Meriç’ten Mimar Sinan üzerine yazılmış risalelerden yola çıkarak bir çalışma yapmasını istediğini ve Meriç’in belirlediği listeler doğrultusunda Ali Saim Ülgen’in bu yapıların çizimlerini tamamladığını anlattı. Ancak, Türk Tarih Kurumu tarafından uzunca bir süre yayınlanamayan çizimleri, 1989’da Emre Madran ile birlikte yayına hazırladıklarını söyleyerek konuşmasını tamamladı.

“Türkiye Mimari Koruma Alanını Ali Saim Ülgen’in Anıtların Korunması ve Onarılması (1943) Kitabı Üzerinden Okumak”

2007’den bu yana Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Restorasyon Anabilim Dalı Başkanı olarak görev yapan Prof. Dr. Can Binan, Ali Saim Ülgen’in 1943 tarihli Anıtların Korunması ve Onarılması adlı kitabının Cumhuriyet Türkiye’sinde mimari koruma konusunda üretilmiş ilk yazılı kaynaklarından olduğundan bahsettiği konuşmasında günümüz koruma anlayışına da değindi. “Türkiye Mimari Koruma Alanını Ali Saim Ülgen’in Anıtların Korunması ve Onarılması (1943) Kitabı Üzerinden Okumak” başlıklı konuşmasında Ülgen’in milliyetçi bir bakış açısına sahip olduğunu vurgulayan Binan, kitapta Milli bütünlük ve Anıtsal yapı stoğu ilişkisinin kurulduğunu belirtti.

Kitabın koruma anlatımı ve söylemi kurmaya çalışmasıyla çok önemli bir noktada durduğunu vurgulayan Binan, Ülgen’in koruma konusundaki gidişattaki kötü durumu ustalık müessesesinin çökmesine bağladığını söyledi. Son olarak kitapta koruma eğitimini meselesinin öneminden, kontrol ve denetim elemanı bulmanın zorluğundan bahsedildiğini söyleyerek kitabın yazıldığı dönemin çok ilerisinde olduğunu ifade etti.

“Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün 1960’lı Yıllardaki Koruma Politikaları ve İzlenen Süreçler”

Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Kültür Bakanlığı’nda görev yapmış olan Doç. Dr. Emre Madran ise “Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün 1960’lı Yıllardaki Koruma Politikaları ve İzlenen Süreçler” başlıklı bir konuşmayla konferansı noktaladı. Madran, Ali Saim Ülgen’in 1963’teki vefatından sonra, onun yaklaşımları da dikkate alınarak sürdürülen proje ve uygulama hizmetlerinden söz etti. Özellikle Genel Müdürlük bünyesinde yer alan Rölöve Bürosu’nun koruma projelerinin üretim süreçlerindeki yeri, mimarların proje ve uygulama aşamalarındaki görev ve yetkileri, uygulamada fiilen görev yapan deneyimli tekniker ve teknisyenlerin güncel gelişmelerle ilişkileri, kültürel mirasın korunması konusunda Genel Müdürlük içindeki  hiyerarşi ile proje mimarı ve yükleniciler arasındaki ilişkileri aktardı.