İki Kıta, İki Olimpiyat Adaylığı, İki Enformel Mahalle

Teneke köy’den Gecekondu’ya; Bairros Africanos’tan Favela’ya

Gecekondu ve favela dünya sehircilik literatürüne çoktan isimlerini kazımış iki emek mahallesinin, iki farklı kıtadaki isimleri. Paylaştıkları yoksulluk halleri, gündelik yaşam pratikleri, dayanışma kültürleri bir yana, emekçinin terine kardıkları harçtan inşa ettikleri evleri, yaşayan sokakları ve her kıtada ebedi ‘dışlanmışlıkları’ onların akrabalık ilişkilerini oluşturur. Bu akrabalığın mimarı ülkelerinde yaşanan ‘hızlı sanayileşme’ ve ‘plansız kentleşme’ olarak okunabileceği gibi bugün ortaklaştırılan kaderlerinin asıl mimarı ‘vahşi kapitalizm’dir. Her ne kadar varoluş serüvenlerindeki sayısız benzerlik bizi aynılaştırmaya götürse de, favela ve gecekondu: iki farklı toprak üzerinde, iki farklı kültürün inşa ettiği, aynı sınıfı temsil eden mekânların adı olup, kentleşme tarihindeki önemli rolleri yadsınamaz.

Favelaların tarihi 1800’lerin sonuna dayanır. Çoğu siyahi vatandaşların inşa ettiği bu mahallelere başlarda “Bairros Africanos (Afrikalı mahalleler)” adı ile seslenilmektedir. Toplumsal hafızada Brezilya’nın bilinen en eski favelası yaklaşık 115 yaşındaki “Morro de Providencia”dir [2]. En eski favela olarak anılmasının nedeni ise favelalara ismini veren mahalle olmasından gelir. Bu mahalle, Bahia şehrinden Rio’ya göç ettirilen asker aileleri tarafından 1897’de inşa edilir [3]. Gelen askerler Bahia’dayken “favela hill (favela tepesi)”nin yakınlarında görev almış; "providencia hill (Tanrı’nın tepesi)"ne inşa ettikleri mahallelerine de favela tepesi olarak isim takar [4]. Halk arasında kulaktan kulağa yayılan bu takma ad günümüz favelalarına isim babasıdır.

Favela’nın doğuşu bu şekilde gerçekleşirken; çok uzak başka topraklarda, başka tepelere, başka hikayelerle gelen Balkan göçmenleri gecekondular inşa etmektedir. 1940’larda, İkinci Dünya Savaşı’nın etkisiyle Balkanlar’dan Turkiye’ye göçen muhacirler, İstanbul ve diğer büyük şehirlerde yaşanan konut sorununa çözüm bulmuş, kendi imkanlarıyla o dönem  “baraka” veya “teneke köy” adıyla anılan ve daha sonra halk ağzında “gecekondu” olarak seslenilen mahalleleri yaratır. Bu isim daha sonra hukuki ve resmi dile de geçer.
 
Birçok kaynakta İstanbul’un ilk gecekondu mahallesi olarak bugünki Zeytinburnu ilçesinin başladığı yer olan “Taşlı Tarla”dan bahsedilir. Daha sonra bu göç hareketine, işsizlik nedeniyle kırdan kente göç ve savaş nedeniyle Doğu’dan Batı’ya zorunlu göç eklenir ve devletin halen konut sorununa çözüm üretememesi; gecekondulaşmayı ve gecekonduda yaşayanların sayısını günden güne arttırır. Gecekondu ve kent arasındaki ilişki mutual olarak nitelenebilecek müşterek fayda esasına dayalı bir ilişki olarak görülmelidir. Kentin ihtiyacı olan iş gücünün çekirdeğini oluşturan gecekondu mahallelerinin kentlerin kentlesmesindeki emeğini görmemek için gerçekten ard niyetli olmak gerekir.

Yazının devamı için ilerleyiniz.