Kıyı Kullanma Kılavuzu: Kıyı mı, Kamusal Alan mı, Proje Alanı mı?

Kıyı alanı tanımı genellikle denizden itibaren “şu kadar” metrelik bir bant olarak algılanır. Kıyı kenar çizgisi, kıyının kara yönündeki sınırını gösterir, bu sınır zaman içinde değişikliğe uğrayan yasa ve yönetmeliklerle pek çok kez müdahaleye uğradı.

Kıyı Kanununun Uygulanmasına Dair Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik değişikliği Nisan ayında yapıldı.

Bu çizginin tespit işlemi ise bir komisyona bırakılmıştır. 3621 sayılı Kıyı Kanunu’nun 9.  maddesine göre kıyı kenar çizgisi; valiliklerce, kamu görevlilerinden oluşturulacak en az beş kişilik bir komisyonca tespit edilir. Komisyonca tespit edilip valiliğin görüşü ile birlikte gönderilen kıyı kenar çizgisi, Bayındırlık ve İskân Bakanlığı’nca onaylandıktan sonra yürürlüğe girer.

Kıyı, üzerinde hiç kimsenin özel mülkiyet edinme hakkı bulunmayan ve herkesin eşit şekilde kullanım hakkının bulunduğu bir alandır. Ancak yapılacak yapıların kıyılara ne kadar yaklaşabileceği konusunda getirilen sınır küçültmeleri, özellikle İstanbul’da kıyı alanlarına yapılmak istenen büyük projeler, kıyıların istenildiği gibi kullanılmasını kısıtlıyor.

Bu dosya kapsamında kıyılara yapılacak yapıların kıyıya yaklaşabilme sınırına getirilen değişikliklerin süreci ve İstanbul özelinde büyük kıyı projeleri ve olası sonuçları incelendi.

Kıyı kenar çizgisine en fazla kaç metre yaklaşılabilir?

• 1933 yılı 2290 Sayılı Belediye Yapı ve Yollar Kanunu: Deniz ve göl kenarlarından 10 m. genişliğindeki bir bandın kamunun yararlanmasına ayrılmış bir yer olarak serbest bırakılması,

• 1957 yılında yayınlanan İmar Nizamnamesi: Su kenarından itibaren en az 30 m. derinliğindeki bir bantta özel yapılaşmaya izin verilmemesi,

• 1990 yılı 3621 sayılı Kıyı Kanunu: Kıyı kenar çizgisinden itibaren kara yönünde en az 20 m’lik bandın toplum yararlanmasına ayrılmış tesislerin yanı sıra günübirlik kullanışlara ayrılması gerektiği,

• 1992 yılı Kıyı Kanunu’nda Değişiklik Yapılmasına Dair 3830 sayılı yasa: Sahil şeridi en az 100 metre olarak tanımlanmış; iki bölümlü olan şeritte ilk 50 metrenin açık alan ağırlıklı, ikinci 50 metrenin de toplum yararlı günübirlik kullanımlara açık olacağı,

• 1992 yılı 3830 sayılı Yasaya İlişkin Yönetmelik: Kıyının, kıyı kenar çizgisinden itibaren kara yönünde yatay olarak en az 100 m genişliğindeki alan olduğu,

• 2013 yılı Kıyı Kanununun Uygulanmasına Dair Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik: Sahil şeridinde yapılacak yapılar kıyı kenar çizgisine en fazla 50 metre yaklaşabileceği çeşitli hükümlerle tanımlanmıştır.

İstanbul'un kıyı'sal projeleri

İstanbul’da kıyıların dönüşümü ile ilgili projeler genelde kamu eliyle veya kolaylaştırıcılığında gerçekleşiyor. Kıyılara getirilen fonksiyonlar kentte yaşayan her kesimi değil, belirli ayrıcalıklı kesime yönelik geliştiriliyor. Üst sınıfa yönelik pazarlanan konut projeleri, lüks oteller, alışveriş merkezleri, üst düzey ofis mekânlarının yer alacağı bu projeler, kıyı kanununda tanımlarını verdiğimiz, kıyının kullanım ve yararlanma anlamında ‘eşitlik’ ilkesinin dışında ve onu yok sayar niteliktedir.

İstanbul’un ‘kıyı’sal projeleri olarak ilk etapta Galataport, Haydarpaşa, Yenikapı, Maltepe ve son olarak Haliç akla geliveriyor. GALATAPORT: Yeni ihale adıyla “Salıpazarı Liman Sahası”

Türkiye Denizcilik İşletmeleri'ne ait Galataport yani Salıpazarı Liman Sahası’nın ihalesini 702 milyon dolara Doğuş Holding almıştı.

Galataport

Daha önce "Galataport" adıyla, Salıpazarı Liman Sahası için ilk ihale 2005 yılında yapılmıştı. “Yap-işlet-devret” modeli çerçevesinde 49 yıllık işletme hakkını kapsayan ihalede en yüksek teklifi, 3 milyar 538 milyon 449 bin 233 euro ile Royal Caribbean Cruises Ltd'nin önderliğindeki konsorsiyum vermişti. İhale, Danıştay tarafından iptal edilmişti.

Peki, ne oldu da Doğuş Holding ihaleyi 2005 yılındakinin 7'de biri kadar bir fiyatla alabildi?

Özelleştirme İdaresi Başkanı Ahmet Aksu Galataport ihalesinde ortaya çıkan rakamın düşük olduğuna yönelik görüş ve eleştirilere katılmadığını, kendileri açısından kabul edilebilir bir rakamın ortaya çıktığını söylemişti.

Özelleştirme İdaresi iki ihale arasındaki farkları şöyle sıralamış:

-2005 yılında yap-işlet-devret modeli ile çıkılan ihaleye bu sefer işletme hakkı devri ile çıkıldı.

-2005 yılındaki halede süre 49 yıl iken bu ihalede süre 30 yıla düşürüldü.

-2005 yılındaki ihale bedeli taksitlendirilerek alınacaktı, bu ihalede bedel peşin olarak alınıyor.

-2005 yılındaki ihaleye göre bu ihalede yapılaşma koşuları düşürüldü. İlk ihaledeki emsal 2, binaların yüksekliği 30.5 metre; toplam inşaat alanı da 202 bin 415 metrekare iken, bu ihalede emsal 1.5’a çekildi, binaların yüksekliği 12.5, 15.5 ve 18.5 metre olarak tespit edildi. Toplam inşaat alanı da 210 bin metrekareden, 129 bin 365 metrekareye düştü.

-2005 yılındaki ihale 7 antrepoyu kapsarken, bu ihalede 5 antrepo yer alıyor. İstanbul Modern’in bulunduğu antrepo ile Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’ne müze olarak kullanmaları için tahsis edilen antrepo ihale kapsamından çıkarılmış.

-2005 yılındaki ihalede konut izni varken, bu ihalede konut izni kaldırılmış.

Salıpazarı Limanı İstanbul'un faaliyet halindeki tek kruvaziyer limanı… Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından 3621 Sayılı Kıyı Kanununda yapılan değişiklik ile liman alanında, ticarethane ve turizm alanlarının yapılmasının önü açılmıştı.

HAYDARPAŞA: “Gar ve Liman Dönüşüm Projesi”

Harem Otogarı`ndan, Kadıköy Moda`ya kadar olan alanı kapsayan plan 13 Eylül 2012 tarihinde İstanbul Büyükşehir Belediye Meclisi'nden geçmişti.

Plan notlarında “Haydarpaşa Gar Binasının zemin katı ve ihtiyaç duyulduğu takdirde üst katları, TCDD işletmesinin gar hizmetleri için kullanılacaktır. Gar binasının geri kalan kısmı ve zemin katları ise tarihi, kültürel ve sosyal altyapısı ile ön plana çıkacak (konser, kongre, sergi ve müze vb.), kültür merkezi, sosyal tesis ve konaklama tesisi olarak kullanılacaktır.” gibi belirgin olmayan ifadeler yer alıyor.

Plana göre 941 bin metrekarelik alanın yaklaşık 817 bin metrekaresine inşaat yapma izni getiriliyor.

Geçtiğimiz aylarda İstanbul'un 2020 Olimpiyat Oyunları adaylığı için yapılan çalışmalar arasında Haydarpaşa Tren Garı'nın yakınına, Selimiye Kışlası’nın önüne Boğaziçi Stadyumu yapılması planlanıyor. Üsküdar Belediye Başkanı Mustafa Kara Mart ayında yaptığı açıklamalarda, “2020 Olimpiyatları İstanbul’a verilse de verilmese de bizim burada Haydarpaşa Port projemiz yapılacak.” demişti.

Haydarpaşa ile ilgili yaşadığımız son gelişme, 19 Haziran’da Yüksek Hızlı Tren projesi kapsamında Pendik-Haydarpaşa arasında yapılan banliyö seferlerine 19 Haziran’dan itibaren 24 ay süreyle ara verilmesi olmuştu. 24 ay sonra ise tren seferleri artık Haydarpaşa'dan değil yapılacak “yeni” gardan başlayacak.

YENİKAPI: “İstanbul Metropolü Miting ve Gösteri Alanı”

Çalışmalar sona erdiğinde Yenikapı Sahili'nde, 518 bin metrekaresi dolgu, tamamı 715 bin metrekare büyüklüğünde, 1 milyon 250 bin kişilik bir miting, gösteri, konser alanı ve yeşil alan olacak.

Projeye göre, dev meydan, Samatya Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nin önünden Yenikapı İDO İskelesi’ne kadar devam ediyor.

Alana 1 milyon 250 bin kişilik miting alanı, 2 bin 200 araç ve 760 otobüs kapasiteli iki açık otopark yapılacağı, meydanın altında İleri Biyolojik Arıtma Tesisi kurulacağı, meydanda bir sahne, sağlık, idari ve güvenlik birimleri, kafe, büfe, restoran, sergi alanları olacağı açıklandı.

Ocak 2013’te İstanbul 1 No’lu Yenileme Alanları Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu proje için ‘Siluet ve topografyayı bozar, uluslararası sözleşmelere aykırı’ demiş; TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, TMMOB Şehir Plancıları Odası İstanbul Şubesi ve TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi dolgu projesinin kültür varlıklarına zarar vereceğini ve İstanbul’un tarihi dokusunu bozacağını gerekçe göstererek yürütmeyi durdurma istemiyle dava açmıştı.

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı dolgunun ‘Sit alanına değil denize’ yapılacağını belirtip 3621 sayılı Kıyı Kanunu’nu gerekçe göstererek kurul kararını önemsemeden projeye onay vermiş; projenin ilk etabı olan denize temel atma işi, 2012 Ocak’ta yaklaşık 31 milyon TL bedelle Nas İnşaat, Nuhoğlu İnşaat ve Uğraş İnşaat’tan oluşan iş ortaklığına ihale edilmiş; İstanbul Büyükşehir Belediyesi de açılan davaları yok sayarak Nisan ayında denize taş dökerek 2 kilometre uzunluğunda yapılacak yolun inşaatına başlamıştı.

MALTEPE: “İstanbul’a şehir parkı”

Maltepe İDO İskelesi ile Küçükyalı Balıkçı Barınağı arasındaki 2.500 m uzunluğundaki sahil şeridinin 3.5 km enine 400 metre denize doğru doldurulması projesidir.

Maltepe

İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) yapılan ihaleyi Cengiz İnşaat-AKM Yapı Adi Ortaklığı 65 milyon lira bedelle kazanmıştı. İhale planı bile olmayan bir alanda "Maltepe Sahil Düzenlemesi 1. Etap Anroşman İnşaatı" ihalesi adı altında gerçekleşti.

Proje için İstanbul Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü tarafından hazırlanan “Çevresel etki değerlendirmesi gerekli değildir.” raporu da alınmış durumda.

Projeye göre, doldurulacak alanda; su sporları alanı, spor tesisleri, çocuk oyun alanları, rekreasyon alanları, miting ve festival alanları düzenlenecek.

120 hektarlık bir alanda gerçekleşecek projeye göre, 19 hektarlık mevcut dolgu alanına 101 hektarlık ilave dolgu alanı eklenecek. 50 bin metrekare su sporları adası, 120 bin ve 130 bin metrekare olmak üzere 2 ayrı spor adası, 95 bin metrekare çocuk dünyası, 100 bin metrekare eğlence adası, 185 bin metrekare kültür aktivite adası, 130 bin metrekare gösteri alanı, 140 bin metrekare çayır ve gösteri alanı ve 195 bin metrekarelik spor, bitki ve rekreasyon alanlarına yer veriliyor.

Maltepe sahil düzenlemesi yaklaşık 171 futbol sahası büyüklüğündeki bir alanda dünyanın en büyük parkı yapılıyor tanıtımları ile başlatılmıştı.

Dünyanın en büyük şehir parklarına bakacak olursak:

1. Nationalstadtpark, Stockholm : 2.700 Hektar

2. Sutton Park, Birmingham : 900 Hektar

3. Bois de Boulogne, Paris : 840 Hektar

4. Phoenix Park, Dublin : 700 Hektar

5. Eilenriede, Hannover : 650 Hektar

6. Wiener Prater, Viyana : 600 Hektar

7. Golden Gate Park, S.Francisco : 410 Hektar

8. Stanley Park, Vancouver : 405 Hektar

9. Tempelhofer Park, Berlin : 350 Hektar

10. Central Park, New York : 341 Hektar

11. Hyde Park/Kensington Park, London : 250 Hektar

12. Tiergarten, Berlin : 210 Hektar

Peki İstanbul’un bir şehir parkına ihtiyacı varsa, Kartal Yakacık'ta “Şehir Parkı” alanından Dini Yüksek İhtisas Merkezi olarak kullanılmak üzere “Eğitim Tesisleri Alanı ve Park Alanı”na dönüştürülen şehir parkı neden imara açılıyor? veya Kartal Cevizli Tekel alanına ait alan, daha önceki planlarda şehir parkı olmasına rağmen, neden bir Vakıf Üniversitesine tahsis edilerek yapılaştırılıyor? diye sormak ihtiyacı doğuyor elbette…

HALİÇ: Haliçport

25 Haziran’da 558 yıl önce kurulmuş olan Haliç Tersanesi’nin Yap-İşlet-Devret modeli ile özelleştirileceği, tersaneye 2 yat limanı, 400’er odalı 2 adet 5 yıldızlı otel, bin kişilik cami, AVM ve otopark alanları yapılacağı açıklandı.

Haliçport

2 Temmuz’da Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı'nın düzenlediği YİD modelli Haliç Yat Limanı ve Kompleksi Projesi ihalesinde Sembol-Ekopark İnşaat-Fine Otelcilik OGG ve Cengiz-Taca-Galeri İnşaat teklif vermişti.

İhaleye teklif veren firmaların belge kontrolleri yapıldıktan sonra en yüksek kira bedelini veren firmanın teklifi, Ulaştırma Bakanı'nın onayına sunulacak.

Bu durumda, sadece İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin Şehir Hatları Genel Müdürlüğü olarak kullandığı alan kamuda kalacak.

Kıyılar ve deprem riski

İstanbul’da beklenen deprem ve depremin tetikleyeceği denizaltındaki heyelanların hareketine bağlı olarak oluşacak tusunami tehlikesi ile kıyı-dolgu-deprem riski açısından bu projeler değerlendirildiğinde, bu alanların toplanma ve eğlence mekânları olamayacağı anlaşılabilir. Ancak, sahil ve kıyı rantı yüksek bölgeler olduğu için, önümüzün-arkamızın-sağımızın-solumuzun inşaat olduğu şu son yıllarda bu tür bilimsel düzenlemeleri bekleyemiyoruz.

Kıyıları neden kullanamıyoruz?

Son dönemde kent mekânı üzerinde sermayenin doğrudan ranta yönelik yatırımlar için en çok tercih ettiği alanlar “kıyı”lardır. Özellikle denizin doldurulması yoluyla elde edilen arazilerin kentin en kıymetli mekânları haline gelmesi, halkın kıyı ile ilişkisi kesilmesi ve ‘devletin egemenlik ve kullanımında’ olan kıyının özel projelere konu edilmesi söz konusudur.

Bu durumda, devletin hüküm ve tasarrufu altında bulunan kıyılar ile devlet arasındaki ilişkinin kamu mülkiyeti ile açıklanması mümkün değildir. Artık devletin kıyılar üstünde mülkiyet hakkının bulunması, kıyıların alım-satıma, projelendirilmesine kolayca konu olması anlamına geliyor. Dolayısıyla kamu malı olması güvencesi anlamsız hale geliyor.

Sonuçta, kıyı mülkiyetinin devlete ait olmasa bile, kıyı alanlarının devletin denetimi altında olan özel bölgeler olması, kıyı kenar çizgisinin hemen kenarından başlayan birçok alanın özel mülkiyete konu olmasına yol açıyor, bu alanlardan toplumun yararlanmasının önü kapatılmış oluyor.

Kıyı kullanma kılavuzu

İstanbul’da kıyıların kullanımı, kentsel dönüşüm projelerinden çıkan hafriyat ve molozun kıyılara doldurulması, böylece en kıymetli mekân olan kıyılardan da bir proje çıkarılması ile gerçekleşiyor artık.

Kıyı kullanma kılavuzu henüz tüm kentlinin kıyılardan nasıl yararlanacağı hakkında bir hüküm içermiyor.

Ve diğer yandan, böyle büyük miting meydanlarına, parklara ihtiyacımız varken, neden Taksim Meydanı ve Gezi Parkı bu özelliğini kaybedecek şekilde planlanıyor ısrarla…