"İmalatın Her Aşamasına Müfettiş Koyamazsınız"

İnşaat sektöründe projelerin ölçeğinin büyümesinin, mimari formların karmaşıklaşmasının, farklı teknolojilerin kullanılmaya başlamasının iş sağlığı ve güvenliğine yansımaları neler?

Kaza sayısını arttırıcı, son derece olumsuz bir katkısı var. Benzer bir durumu 2006 yılında tersanecilik sektöründe de yaşadık. Hatta o dönemde koordinatör olarak ben de Tuzla’daki tersaneler bölgesinde denetimlere katılmıştım; bir gemi üretilecek alanda üç gemi birden üretiliyordu. Müthiş bir karışıklık vardı; elektrik kabloları, oksijen kabloları, LPG kabloları iç içe geçmiş vaziyetteydi. Kazaların bir sebebi de kalifiye olmayan kişilerin işe alınması; güvenlik bilinci, kültürü yok.

Bu gelişmenin, denetim metodolojisinde de bir değişiklik yaratması gerekmiyor mu?

Daha önce söylediğim gibi; 2012’de çıkan İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, artık reaktif ön görülerden ziyada sistem üzerinde denetim yapılmasını öngörüyor. Teftiş modellerimiz de yavaş yavaş bu yönde değişiyor. Siz denetimde anlık bir tespit yapıyorsunuz; ama bu ihmal ediliyor ve kaza oluyor. Oysa sizden sonra da orada olan iş sağlığı güvenliği profesyonellerinin, şantiye şeflerinin, ustabaşlarının ya da diğer görevlilerin, güvenlik kurallarına göre süreci yürütmesi lazım. Belki zaman alacak, ama denetimimizi, işletmenin iş sağlığı güvenliği sistemini oluşturmaya yönelik bir tarafa doğru yönlendirmeye çalışıyoruz. Çözüm de burada; çünkü sistem oturacak. Uzmanın olmadığı zamanlar, oradaki bir işçi de süreci kontrol edebilecek. Katılım diyoruz ya; çalışanların katılımı olacak, değişik bir durumu gördüğünde yetkiliye hemen bildirecek. Çalışanın, tehlikeden dolayı işi terk hakkı var; hayati tehlike söz konusuysa işi yapmama hakkını kullanacak.

Türkiye’de bu hakkı kullanabilmek mümkün mü gerçekten?

Bu hüküm, radikal bir değişiklik olarak  4857 sayılı İş Kanunu’nun 83. maddesine konulmuştu. Bu zamana kadar bir örneğine rastlamadım. Aslında mantık çok güzel, keşke uygulanabilse; fakat pratikte bunu uygulamak zor. Ama yasada var olan şekli, kişinin gördüğü tehlikeyi yazılı olarak iş verene bildirmesi biçiminde. İş veren de bunu değerlendirecek. 2003 yılında gelen bu değişikliğin aynısı 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nda da yer aldı.

Foto: Eylül ayında Taksim Elmadağ'da devam eden bir inşaatın cephe iskelesi Cumhuriyet Caddesi'nin üzerine yıkılmıştı

Artan iş kazalarında ve yaşanan kayıplarda taşeronlaşmanın payı nedir?

İnşaatlardaki taşeronlaşmanın, yasadaki sınırlandırmalar çerçevesinde olduğunu söylemek zor. Yasa hazırlıyoruz, ama piyasa kendi bildiğini okuyor. Bu anlamda inşaat sektörü, en fazla ihmallerin olduğu alan. 4857 sayılı İş Kanunu’na göre ‘alt işverenlik yönetmeliği’ çıkarıldı ve yasanın 2. maddesinde de alt işveren - üst işveren ilişkisi tanımlanıyor. Buna göre, işin ve işletmenin gereğiyle teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işlerin dışındaki işleri alt işverene veremiyorsunuz. Ücrette, çalışma sürelerinde ve koşullarında, sigorta işlemlerinde, çalışma koşullarında yaşanan suistimaller nedeniyle bu sınırlandırmaya gerek duyuldu. Ayrıca bir alt işverenin aldığı işi başka bir alt işverene taşere etmesi de yasaklanıyor. Fakat piyasa uygulamada bunu dikkate almıyor. Türkiye’de asıl işverenler, daha çok imalattaki süreye odaklı kontrol ve denetim yapıyorlar; ona yönelik sistem kuruyorlar. Ama iş sağlığı güvenliği uzmanının tespit ettiği çoğu noksanlık giderilmeden öylece bırakılıyor. Bu da ayrı bir handikap.

İş Teftiş Kurulu Başkanı Mehmet Tezel, Torunlar şantiyesinde meydana gelen kaza sonrası yaptığı açıklamada, “Türkiye’de işverenler, işyerlerini tanımamakta direniyorlar” demişti. İşveren, işyerini neden tanımasın?

Başkanımızın söylemiş olduğu çok yerinde bir ifade. İşletmeler kendi içine dönüp, kendi hastalıklarını tedavi edip iyileştirmiyorlar. Devletin asıl görevi, mevzuat hazırlamak, denetim teşkilatını kurmak ve yapmak. İşveren, çalışanların sağlıklarını ve güvenliklerini koruyacak her türlü tedbiri almakla yükümlü. Hatta eğitimlerle, işçinin davranışını güvenli yöne yönlendirme yükümlülüğü var. İşe girişte bir talimat hazırlıyorlar, çalışanın imzasını alıyorlar;  ama o kadar değil. Yargıtayın içtihat kararında diyor ki; ‘çalışanın iş güvenliği, onun inisiyatif ve denetimine bırakılamaz’. Kişisel koruyucu malzeme, iş sağlığı ve güvenliğinde önemlidir; ama kişisel koruyucu malzemelerin kullanılmasını temin etmeyen işveren de kusurludur. Orası senin disiplininde olan bir işletme; bunu sağlayamıyorsan yönetim zafiyeti var demektir. Amerika’yla Avrupa’yla  kıyaslandığınızda, bizdeki tazminatlar çok düşük. Belki tazminatların çok astronomik rakamlara çıkartılması, işverenlerimizin konuya dört elle sarılmalarını sağlayabilir.

İş Teftiş Kurulu'nun yaptırımları ne şekilde gerçekleşiyor?

İş Teftiş Kurullarının iki türlü yaptırımı var; müfettiş denetimini, noksanlıkları tespit edip, idari para cezası yazdığı bir raporla sonuçlandırabilir ya da hem idari para cezası, hem de durdurma uygulayabilir. Durdurma yaptırımına hangi koşullarda başvurulacağı, yönetmeliklerle tanımlı. Böyle bir durumda iş müfettişi, 'idari tedbir raporu' dediğimiz ikinci bir rapor hazırlıyor. En az üç kişinin katılımıyla toplanan komisyon, rapordaki durdurma istenen hususları inceliyor ve kararını tutanağa bağlayıp, bir üst yazıyla İŞKUR İl Müdürlüğü'ne ve ilgili kaymakamlığa gönderiyor. Durdurma fiilini uygulayanlar ise kolluk kuvvetleri yani jandarma veya polis.

Kolluk kuvvetlerinin bu anlamda görevlerini eksiksiz yerine getirdiğini söyleyebilir miyiz?

Özellikle bu süreçte, son zamanlarda bir takım sıkıntılar var. O aşamada işverene birkaç gün daha süre tanıma, 'bugün geldim; yarın geleceğim' şeklinde bir uygulamaya gidilmemesi lazım. Bu tür şeyler olduğunu biliyoruz ve duyuyoruz; işin ciddiyetini zora sokan bir durum. Bunlar olmamalı; iş müfettişi bir arkadaşımız, iş yeriyle ilgili bir durdurma kararı vermiş ve bu karar bizim komisyonumuzdan da geçmişse, artık kolluk kuvvetlerine düşen görev onun harfiyen uygulanmasıdır.

İş durdurma kararı verilen bir işyeri için süreç daha sonra nasıl işliyor?

Sonrasında işverenin bizden, durdurma istenen noksanlıkları giderici çalışma yapmayı talep etmesi lazım. İŞKUR İl Müdürlüğü’ne dilekçeyle başvuruyor ve bu talep bize geliyor. Biz, süreyi ve çalışacak işçi sayısını belirleyip, kaymakamlığa ve Çalışma İl Müdürlüğü’ne gönderiyoruz. Bu, tamamen tespit edilen noksanlıkların giderilmesine yönelik bir çalışmadır; asla imalat yapılamaz.

İş durdurma ne sıklıkla başvurulan bir yaptırım?

2010 öncesi döneme göre daha çok başvurulan bir yaptırım. 1 Ocak – 24 Eylül 2014 tarihleri arasında 70 işyerine durdurma cezası verilmiş. 2010 yılına kadar ‘işyeri kapatmak doğru değil’ şeklinde bir direnç vardı; ancak yaptırım anlamında çok daha etkileyici olduğu da bir gerçek. Bizdeki para cezaları, artırılmış olmasına rağmen çok düşük; yeterince caydırıcı değiller.